تحقیق در دیوان مجیرالدین بیلقانی

چکیده: مجیرالدین بیلقانی یکی از فحول شاعران مکتب ارّان و شاگرد خاقانیست. دیوان پنج هزار بیتی وی مشحون از قصاید جزیل، غزلیات لطیف و قطعات، رباعیات و ترکیب بندهایی است که به وضوح و روشنی معانی ممتازند. ملمعات او نیز گذشته از تبحر ، از تسلط او بر زبان و ادب عرب حکایت می کند.گرچه وی از نظر قوت زبان و هنربیان بر بیشتر سخنگویان عصر خود برتری دارد ولی وجود شاعران برجسته ای چون خاقانی و نظامی و توجه بیش از اندازه بر اشعار آنها سبب شده، چنان گرد و غبار گمنامی بر دیوان و شعر پربار او بنشیند که حتی اکثر اهل ادب نیز از ارزشهای ادبی، اجتماعی، تاریخی و ... آنها بیخبرند. اولین تصحیح موجود از دیوان مجیر توسط دکتر آبادی صورت گرفته است. گرچه در تذکره ها و کتابهای تاریخی تا حدودی در معرفی مجیر و شعر او مطالبی نوشته اند ولی دکتر آبادی با این کار، بزرگترین قدم را در این عرصه برداشت. همین تصحیح خود آغازی بود تا تحقیقات جامعی در اشعار مجیر و معرفی دقیق ارزشهای آن صورت گیرد. اگرچه در بعضی حوزه ها، چون صور خیال، تلمیحات و طبییّات دیوان مجیر تحقیقاتی، در سطح رساله کارشناسی ارشد صورت گرفته ولی اینها هرگز نخواهند توانست آنچنان که شایسته و بایسته است، ارزش و جایگاه واقعی اشعار مجیر را نشان دهند به همین دلیل لازم است در سایر جنبه های محتوایی و هنری این دیوان تحقیقات جامعتری صورت گیرد. در این رساله سعی بر این است، ضمن معرفی جامع مجیر، فراز و نشیبهای زندگی وی نیز در آیینهشعر خویش بررسی شود تا زاویه های ناشناخته شخصیت مجیر به مخاطب نمایان گردد. همچنین در مورد ویژگی اشعار مجیر و تصحیح دیوان او نکاتی به عنوان مقدمه بحث ذکر شده است. بررسی اشارات تاریخی و ممدوحان مجیر نیز می تواند در شناختن ارزش مطالعات تاریخی دیوان او مفید باشد و به همین دلیل درفصلی نیز به این بحث پرداخته شده است. در فصل دیگری از این تحقیق، پیوند شعری مجیر با گذشتگان و همعصران و تأثیرپذیری از آنها و تأثیرگذاری بر آیندگان، بررسی و جایگاه اصلی وی در ادبیات فارسی تبیین شده است. برای نمایاندن ارزش اخلاقی دیوان مجیر، فصلی نیز به این مبحث اختصاص داده شده است. اما جامعترین فصل این رساله در بیان جنبه-های ادبی دیوان مجیر است. در بخش نخست این فصل با بررسی موسیقی شعر مجیر،گذشته از تبیین ارزشهای هنری دیوان، استادی و تبحر مجیر نیز در نظام مندی موسیقیایی اشعارش نشان داده شده است. بخش دیگر این فصل، تحقیق و بررسی اجمالی سبک اشعار مجیر است. کلمات کلیدی: مجیرالدین، دیوان، شعر، موسیقی شعر، سبک مقدمه: به جرأت می توان گفت که قرن ششم یکی از پربارترین دوره های تاریخ ادب فارسیست. خراسان، اصفهان، و ارّان از مراکز اصلی شعر و ادب در این عصر به شمار می روند. شعر شاعران ارّانی به دلیل مختصات خاص زبانی، فکری و ادبی که داشت سبکی جدگانه تلقی می شد که اکنون به سبک آذربایجانی معروف است. از شاخصترین چهره های این مکتب می توان به ابوالعلای گنجوی، فلکی-شروانی، خاقانی شروانی، مجیرالدین بیلقانی و نظامی گنجوی اشاره کرد. از میان این شاعران، خاقانی و نظامی، به دلیل اصالت در شیوه سخن یا به واسطه وسعت تخیّل و روش خاص در اندیشه به عنوان اشخاص محوری، قرار گرفته و شاعران هم عصر و بعد از آنها به شیوه سخن-پردازی این بزرگان رغبت نموده و در طریقه آنها شعر سروده اند. یکی از مقلدان بلافاصله خاقانی را، شاعر هم مکتب او مجیرالدین بیلقانی دانسته اند. این ادعا می تواند هم درست باشد و هم نادرست، در معارضاتی که خاقانی و مجیر با یکدیگر داشته اند همدیگر را دزد معانی خود معرفی می کنند، گرچه درقیاس کلی، شعر مجیر هرگز بر پایه هنر خاقانی نمی رسد ولی این بدان معنا نیست که وی صِرف یک مقلد بوده و ابتکاری در سروده هایش نمی توان سراغ گرفت و مضامین و معانی شعری خاقانی را در اشعار خود منعکس می کند،شاید بر عکس خاقانی از او تقلید کرده است ولی به دلیل استعداد ذاتی و تسلط وافی توانسته است از مجیر فراتر رفته و به سخن خویش تشخص دهد. در هر صورت مجیر شاید که در پله های پایینتر از خاقانی قرار گرفته است ولی به علت جودت قریحه و لطافت طبع،بر بسیاری شاعران هم مکتب خود برتری دارد. پیشینه تحقیق: متأسفانه عدم توجه به شعر چنین شاعرانی سبب شده که ارزشهای آنهاناشناخته بماند. برای نشان دادن ارزشهای ادبی، اجتماعی، تاریخی، علمی و... دیوان مجیر لازم است تحقیقی جامع بر روی اشعار وی صورت گیرد، در کتابهای تاریخی و ادبی گذشته، مطالب متناقض فراوانی در مورد مجیر و شعر او نوشته شده است و همین مطالب با همین تناقضات حتی در زمان ما نیز تکرار می شوند. تنها کار مفیدی که در زمینه اشعار مجیر صورت گرفته رساله دکترا محمد آبادی باویلی تحت عنوان« تصحیح و تعلیق دیوان مجیرالدین بیلقانی»است. بعد از این کار که در اواخر دهه پنجاه صورت گرفت و به صورت کتاب منتشر شد، تا آنجا که ما اطلاع داریم تا دهه هشتاد، کار مستقلی در این زمینه صورت نگرفته است. از نیمه دوم دهه هشتاد، نوعی توجه از جانب دانشگاه تبریز و تربیت معلم آذربایجان به اشعار این شاعر ارّانی، صورت گرفته و پایان نامه هایی، در سطح کارشناسی ارشد، در راستای تبیین ارزشهای هنری و محتوایی دیوان مجیر نوشته شده، به خصوص گروه زبان و ادبیات دانشگاه تربیت معلم آذربایجان در این زمینه پیشتاز بوده است. «صور خیال در شعر مجیرالدین بیلقانی» در دانشگاه تربیت معلم آذربایجان؛ سال 1386 و « بررسی بیان در قصاید مجیرالدین بیلقانی»در دانشگاه تبریز؛ سال 1388، از جمله رساله های مستقل در این زمینه هستند. در پایان نامه های« بررسی سبک شناختی تلمیحات در دیوانهای عنصری، بیلقانی و وحشی بافقی»و «طبییّات در شعر فارسی از آغاز تا قرن هفتم»که در گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت معلم آذربایجان؛ سال 1386 نوشته شده ، تلمیحات و طبییّات دیوان مجیر مورد بررسی قرار گرفته است. در مقالاتی نیز به جنبه هایی از شعر و زندگی مجیر پرداخته شده است که در نوع خود ارزشمند هستند. دکتر حسین باستانی راد، در مقاله ای شعری از مجیر را بررسی کرده که در حبس سروده است. در این مقاله مهمترین قسمت زندگی مجیر، که در هیچ تذکره ای به آن اشاره نشده تبیین شده است. در مقاله دیگری تحت عنوان « رد پای استاد در اشعار مجیر» که توسط محمد ابراهیم ایرج پور نوشته شده، به کیفیت تأثیر پذیری مجیر از اشعار استادش، خاقانی، پرداخته شده است. روش کار : جهت شناختن و شناساندن سایر جوانب هنری و محتوایی اشعار مجیر، لازم بود دیوان او با دیدگاه جامعتری مورد بررسی قرار گیرد، تصویب این رساله تحت عنوان« تحقیق در دیوان مجیر» باز توجه و عنایت دیگری بود از طرف گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت معلم آذربایجان، به این شاعر پرمایه ارّانی. پس از تصویب موضوع این پایان نامه به راهنمایی استاد محترم دکتر احمد گلی، دیوان مجیر تهیه و تک تک ابیات چندین بار به دقت مورد مطالعه قرار گرفت. ابتدا به علت اینکه اولین بار بود اشعار مجیر را می خواندم، کمی دچار مشکل می شدم ولی بعد از مطالعه چندین باره کل دیوان وفهم اشعار ، شروع به استخراج نمونه ها کرده و بعد از اتمام یادداشت برداری از دیوان، مطالعه کتب مرتبط با موضوع و فیش برداری از آنها را آغاز کردم و سپس با نظر و تائید استاد راهنما، رساله در پنج فصل به ترتیب زیر تدوین و تنظیم شد: فصل اول: کلیّات فصل دوم: ارزش دیوان مجیر از لحاظ مطالعات تاریخی فصل سوم: مجیر و شاعران دیگر فصل چهارم: پندهای اخلاقی دیوان مجیر فصل پنجم: جنبه های ادبی دیوان مجیر همانطور که ذکر گردید کارهای ارزشمندی در بعضی جنبه های دیوان مجیر صورت گرفته و ما جهت پرهیز از تکرار سعی خواهیم کرد تا حد امکان از ورود به این بحثها خودداری کنیم. در مواردی که احساس شود بیان مسائل فوق بر ارزش محتوایی رساله افزون می کند، بعد از مختصری به پایان نامه های مذکور ارجاع داده خواهد شد. در فصل نخستین این پایان نامه، ضمن معرفی جامع مجیر، فراز و نشیبهای زندگی وی نیز در آیینه شعر خویش بررسی می شود تا زاویه های ناشناخته شخصیت مجیر به مخاطب نمایان گردد. نتیجه حاصله این است که نوشته تذکره ها گذشته از ناقص بودن گاهی متناقض و همراه با افسانه-پردازی هستند و بهترین معرف مجیر اشعار اوست که در آن بسیاری از جزئیات و زوایای پنهان زندگیش نشان داده-شده است.همچنین در مورد ویژگی اشعار مجیر و تصحیح دیوان او نکاتی به عنوان مقدمه بحث ذکر شده است. بیشتر اشعار مجیر در مدح و زهد سروده شده و ویژگی عمومی آنها مشحون بودنشانبه اصطلاحات علومگوناگون است. وجود اشعاری از مجیر در کتب دیگر و عدم ثبت آنها در تصحیح موجود نشان می دهد، این تصحیح نسخه کاملی نیست. عدم شماره گذاری صحیح اشعار خصوصاً قصاید و ترکیب بندها از مشکلات دیگر این تصحیح است. در فصل دوم این پایان نامه سعی شده است ارزش دیوان مجیر از لحاظ مطالعات تاریخی مورد بررسی قرار گیرد.بعد از توضیح مختصری در مورد اوضاع سیاسی و اجتماعی عصر مجیر،ممدوحان و اشعاری که مجیر در مدح آنها سروده معرفی و بررسی می شوند. گرچه بسیاری از ممدوحان وی افراد شناخته شده تاریخی هستند ولی تعدادی نیز هستند که یا ناشناخته اند ویا شناسایی آنها ملزم به کنکاش دقیق در کتابهای تاریخی است. در بخش دیگر این فصل، اشارات مجیر به اتفاقات تاریخی عصر خویش مورد بررسی قرار گرفته است. بعضی از این اتفاقات در کتابهای معتبر تاریخی ثبت است ولی بعضی-تا آنجا که ما جستجو کردیم- در هیچ یک از این تواریخ نیامده است، و همین می تواند در مطالعات تاریخی قرن ششم خصوصاً تاریخ اتابکان آذربایجان مفید باشد. بعد از بررسی ارزش اشعار مجیر در مطالعات تاریخی، پیوند شعری مجیر با گذشتگان و همعصران و تأثیرپذیری از آنها و تأثیرگذاری بر آیندگان، بررسی و جایگاه اصلی وی در ادبیات فارسی تبیین شده است. در اثنای این فصل گذشته از تأثیر و تأثر، ارتباط مجیر با شاعران دیگرنیز مورد توجه قرار گرفته و ثابت شده که مجیر با اکثر شاعران همعصر خود مراوده و مکاتبه داشته، مدحها، جوابها و هجوهایی که در میان مجیر وبرخی شاعران جریان داشته و در دواوین ثبت است، مهر تأییدی بر این مدعاست. علاوه بر این اشعار مشترکی در دیوان مجیر و برخی شاعران وجود دارد که تشخیص گوینده اصلی حتی با قراین سبکی نیز سخت می نماید؛ در میان کیفیت تأثیر و تأثّرها، این اشعار نیز بررسی شده اند. در فصل چهارم این رساله به محتوای اخلاقی اشعار پرداخته و ارزش اخلاقی دیوان مجیر نمایانده شده است. بیشتر پندهای اخلاقی مجیر در اشعار موسوم به زهدیات و مواعظ وی مطرح شده ولی در اثنای سایر اشعار نیز گاهی می توان موضوعات اخلاقی را دید. مجیر گذشته از توصیه های اخلاقی مبتنی بر مشرب زاهدانه، از اوضاع نابسامان جامعه و ظلم امیران، غافل نبوده به همین علت، بدون هیچ پروایی آنان را بر عدالت ترغیب و از ظلم بر حذر داشته است. در فصل پنجم این تحقیق جنبه های ادبی دیوان مجیر مورد کنکاش قرار گرفته است. بخش اول این فصل بررسی موسیقی شعر مجیر است. نخست تحت عنوان موسیقی در شعر مجیر، ارتباط مجیر با موسیقی و انعکاس اصطلاحات آن در شعر وی تبیین شده و در قسمتهای بعدی ابتدا به صورت آماری اوزان و بحرهای کاربردی دیوان مجیر تحلیل و بررسی شده تا تنوع موسیقی بیرونی در آن نشان داده شود. سپس تحت عنوان موسیقی کناری، با استفاده از جداول مختلف غناء و تنوع این جنبه از موسیقی شعر مجیر تبیین شده است. ابتدا قرار بر این بود تا صنایع بدیع لفظی و معنوی دیوان مجیر بررسی شود سپس جهت علمی بودن بحث تصمیم گرفته شد این صنایع از لحاظ نقش موسیقیایی تحت عناوین موسیقی درونی و معنوی تحلیل شوند ، به همین جهت، قسمتهای دیگر این مبحث را به موسیقی درونی و معنوی اختصاص داده ایم. در کل بررسی موسیقی شعر مجیر نشان می دهد که وی با هنرمندی و توان بالای خود از تمام قوه های هنری که در افزایش بار موسیقیایی شعرش تأثیر گذار بوده، به بهترین نحو بهره برده است. تنوع اوزان، قوافی و ردیفها همچنین سازماندهی مناسب صنایع لفظی و معنوی بدیع، همگی در نظاممندی موسیقی شعر او نقش موثری ایفا کرده اند. بخش دیگر این فصل، به بررسی سبک شعر مجیر اختصاص دارد. بررسی سبک شعر مجیر از لحاظ سطح زبانی در سه قسمت مختصات آوایی، لغوی و نحوی صورت گرفته است. از لحاظ مختصات آوایی یا موسیقیایی خلاصه ای از موارد بررسی شده در موسیقی شعر، همراه با موارد جدید ذکر شده است. در مختصات لغوی و نحوی موارد پر بسامد اجمالاً مورد بررسی قرار گرفته اند. سطح فکری اشعار مجیر گذشته از کلیات در سایر بخشها نیز بررسی شده بود به همین دلیل به خلاصه ای از آنها بسنده شد. سطح ادبی نیز هم در قسمتهایی از این رساله و هم در رساله های دیگر که در مورد صور خیال اشعار مجیر نوشته شده اند، به تفصیل بررسی شده است و ما به دلیل اهمیت موضوع خلاصه ای از نتایج آن مباحث را در این قسمت ذکر کرده ایم. نتیجه هر فصل گرچه در پایان آن ذکر شده ولی در انتها نتیجه گیری کلی نیز ذکر گردیده است. با اینهمه همچنان راه برای تحقیق و بررسی اشعار این شاعر خوش قریحه ارانی باز است و امید است با توجه بیشتر اساتید و دانشجویان ادبیات به اشعار چنین شاعرانی، ورقهای زرین دیگری در تاریخ ادبیات فارسی برای آیندگان نمایان شود.